9 Lời dạy của Danh Y Hải Thượng Lãn Ông - Lê Hữu Trác

9 Lời dạy của Hải Thượng Lãn Ông về cái tâm của người thầy làm thuốc
- Phàm người học thuốc, tất phải hiểu thấu lý luận đạo Nho, có thông lý luận đạo Nho thì học thuốc mới dễ. Khi có chút thì giờ nhàn rỗi, nên luôn luôn nghiên cứu các sách thuốc xưa này, luôn luôn phát huy biến hoá thâm nhập được vào tâm, thấy rõ được ỏ mắt, thì tự nhiên ứng vào việc làm mà không phạm sai lầm.
- Phàm người mời đi thăm bệnh, nên tuỳ bệnh cần kíp hay không mà sắp đặt đi thăm trước hay sau. Chớ nên vì giàu sang hay nghèo hèn mà nơi đến trước chỗ tới sau, hoặc bốc thuốc lại phân biệt hơn kém. Khi lòng mình có chỗ không thành thật thì khó mong thu được hiệu quả.
- Khi xem bệnh cho đàn bà, con gái và đàn bà góa, ni cô cần phải có người nhà bên cạnh mới bước vào phòng mà thăm bệnh, để tránh hết sự nghi ngờ; dù cho đến con hát nhà thổ cũng vậy, phải đứng đắn, coi họ như con nhà tử tế, chớ nên đùa cợt mà mang tiếng bất chính sẽ bị hậu quả về tà dâm.
- Phàm thầy thuốc nên nghĩ đến việc giúp đỡ người, không nên tự ý cầu vui, như mang rượu lên núi, chơi bời ngắm cảnh, vắng nhà chốc lát, nhỡ có bệnh nhân cấp cứu làm cho người ta sốt ruột mong chờ nguy hại đến tính mệnh con người. Vậy cần phải biết nhiệm vụ mình là quan trọng như thế nào?
- Phàm gặp phải chứng bệnh nguy cấp, muốn hết sức mình để cứu chữa tuy đó là lòng tốt, song phải nói rõ cho gia đình người ốm biết trước rồi mới cho thuốc; lại có khi phải cho không cả thuốc như thế thì thuốc uống nếu có công hiệu thì người ta sẽ biết cảm phục mình; nếu không chữa khỏi bệnh, cũng không có sự oán trách mà tự mình cũng không bị hổ thẹn.
 - Phàm chuẩn bị thuốc men thì nên mua giá cao để được thứ tốt. Theo sách lôi công mà bào chế và cất giữ thuốc men cho cẩn thận. Hoặc y theo từng phương mà bào chế, hoặc tuỳ thời tuỳ bệnh mà gia giảm. Khi lập ra phương mới, phải phỏng theo ý nghĩa của người xưa, chớ nên tự lập ra những phương bừa bãi để thử bệnh, Thuốc sắc và thuốc tán nên có đủ. Thuốc hoàn và thuốc sắc nên chế sẵn. Có như thế mới ứng dụng được kịp thời, khi gặp bệnh khỏi phải bó tay.
- Khi gặp bạn đồng nghiệp cần nên khiêm tốn hòa nhã, giữ gìn thái độ kính cẩn không nên khinh nhờn. Người lớn tuổi hơn mình thì nên kính trọng, người học giỏi thì coi như bậc thầy, người kiêu ngạo thì mình nhân nhượng, người kém mình thì mình dìu hắt họ, Giữ được lòng đức hậu như thế, sẽ đem lại nhiều hạnh phúc cho mình.
- Khi đến xem bệnh ở những nhà nghèo túng hay những người mồ côi, hoá bụa hiếm hoi càng nên chăm sóc đặc biệt. Vì những người giàu sang không lo không có người chữa; còn những người nghèo hèn thì không đủ sức đón được thầy giỏi, vậy ta để tâm một chút họ sẽ được sống suốt đời. Còn như những người con thảo vợ hiền nghèo mà mắc bệnh ngoài việc cho thuốc lại tuỳ sức mình mà chu cấp cho họ nữa, vì có thuốc mà không có ăn thì cũng vẫn đi đến chỗ chết, cần phải cho họ được sống đầy đủ, mới đáng gọi là nhân thuật. Còn những kẻ vl chơi đời phóng đãng mà nghèo và mắc bệnh thì không đáng thương tiếc lắm.
- Khi chữa cho ai khỏi bệnh rồi chớ có mưu cầu quà cáp, vì những người nhận của người khác thường hay sinh ra nể nang huống chi với kẻ giàu sang tính khí thất thường mà mình cầu cạnh thì hay bị khinh rẻ. Còn việc tâng bốc người ta để cầu lợi, thường hay sinh ra nhiều chuyện; cho nên nghề thuốc là thanh cao, ta phải giữ khí tiết trong sạch, Tôi xét lời dạy bảo của các bậc tiên hiền về lòng tử tế và đức hàm dục. Rèn luyện cho mình rất chặt chẽ và đầy đủ. Đạo làm thuốc một nhân thuật chuyên bảo vệ sinh mạng con người phải lo cái lo của người và vui cái vui của người, chỉ lấy việc cứu sống mạng người để làm nhiệm vụ cho mình, không nên cầu lợi, kể công, tuy không có sự báo ứng ngay nhưng để làm âm đức về sau.
(Bản tiếng Hán được PHAN CÔNG TUẤN dịch)

1. Muốn học thuốc lý Nho thông tuệ,
Đạo Nho thông càng dễ học Y.
Thời giờ nhàn rỗi đôi khi
Sách luôn tay đọc chẳng nề cổ kim.
Bao nghĩa lý dò tìm rành rẽ,
Biết dung hòa, thấu lẽ tùy cơ…
Sáng lòng rõ mắt sờ sờ,
Ra tay cảm ứng khỏi ngờ lạc sai.
 
2. Người mới khám tùy nơi bệnh thế
Gấp khám liền, hoãn trễ khám sau.
Chớ nên phân biệt nghèo giàu
Cao sang nhào đến, cơ cầu ngoảnh lưng.
Việc dùng thuốc cũng đừng phân biệt
Giàu thuốc hay, nghèo kiết thuốc xoàng.
Nếu không thành thực trong lòng
Làm sao cảm ứng mà hòng thu công?
 
3. Khi vào khám trong phòng bệnh nữ,
Mời người theo, tránh sự nghi ngờ,
Dù là kỹ nữ lẳng lơ
Coi như lương thiện, chẳng mờ lòng ngay.
Chớ bỡn cợt, tiếng tai bất chính
Tội tà dâm nhất định tránh xa.
Giữ tâm đoan chính sáng lòa,
Người người tôn kính, nhà nhà tin yêu.
 
4. Là thầy thuốc nhớ điều tâm niệm
Phải chăm lo trách nhiệm cứu người.
Chớ nên tùy hứng ham vui
Lên non nhắp rượu, quen mùi nghêu ngao.
Nhỡ có kẻ ốm đau bạo phát
Thầy vắng nhà, phó thác ai đây?
Phụ lòng người cậy, thương thay!
Người nguy tính mệnh, phận thầy nên chăng?
 
5. Khi gặp chứng khó khăn nguy cấp,
Dù tận tâm muốn dốc sức mình,
Cũng nên nói rõ tình hình
Cho gia đình biết, mới trình thuốc thang.
Lại dốc vốn sẵn sàng bốc thuốc,
May bệnh lui, quyến thuộc tạc lòng,
Chẳng may bệnh biến nguy vong,
Ta không hổ thẹn, người không oán hờn.
 
6. Mua sắm thuốc chớ ham loại rẻ,
Khéo trữ tàng, bào chế thật nghiêm,
Theo phương ứng bệnh truy tìm
Tùy mùa, tùy chứng bớt thêm tinh tường.
Thuốc nên phỏng cổ phương lĩnh ý,
Chớ lập bừa thử trị người ta,
Thang hoàn chế sẵn trong nhà
Kịp thời chữa bệnh hẳn là nên công.
 
7. Gặp đồng nghiệp hòa đồng khiêm tốn,
Chớ có nên ngả ngốn khinh nhờn.
Kính người có tuổi lớn hơn,
Với người học rộng nên tôn làm thầy.
Kẻ kiêu ngạo ta đây nhân nhượng,
Người kém hơn rộng lượng dắt dìu.
Đắp vun cội đức sớm chiều
Có ngày quả phúc trổ nhiều báo ơn.
 
8. Với người bệnh neo đơn nghèo khổ,
Càng chăm lo cứu độ hết lòng.
Nhà giàu lắm kẻ mặn nồng,
Nhà nghèo ta gắng chút công sống người.
Với những hạng chơi bời phóng đãng
Dù đau nằm chẳng đáng xót thương;
Nhà nghèo hiếu thảo hiền lương
Đã đem biếu thuốc, lại nhường cháo rau.
 
9. Khi bệnh khỏi chớ cầu quà cáp,
Nhận chi rồi nơm nớp sợ lo…
Kẻ giàu tính khí khó dò
Mua vinh chuốc nhục làm trò thế gian.
Chiều ý người mưu toan trục lợi
Thường biến sinh trăm mối lao đao.
Nghề Y là thuật thanh cao
Giữ tròn phẩm tiết ngọc châu sáng ngời.